Description

پیشگفتار

یک کتاب درسی زمانی جای خود را باز می‌کند که بر چند نسل تأثیر ماندگاری بگذارد. در رشتۀ جامعه‌شناسی و امور فرهنگی، از این دست کتاب‌ها کم نیستند و اساتید بزرگی را می‌توان یافت و نام برد که در زمینه‌های علمی تلاش بسیار و بی‌دریغی انجام داده‌اند، همچون: دکتر غلام‌عباس توسلی در حوزه نظریه‌های جامعه‌شناسی، دکتر باقر ساروخانی در حوزه روش تحقیق در علوم اجتماعی، دکتر حسین ابوالحسن تنهایی در حوزه جامعه‌شناسی تفسیری و کنش متقابل نمادی، دکتر ناصر فکوهی در حوزه انسان‌شناسی و فرهنگ و… که ماندگار شده‌اند و مصداق این شعر حضرت حافظ می‌باشند که می‌فرماید: «ثبت است بر جریدۀ عالم دوام ما».

با وجود اینکه در زمینۀ نظریه‌های فرهنگی به زبان فارسی چندین کتاب (تألیف و ترجمه) به نگارش درآمده است؛ ولی تنظیم کتابی مستقل که پاسخگوی بعضی از نیازهای دانشجویان در مقطع کارشناسی مدیریت امور فرهنگی باشد و بر اساس سرفصل‌های مصوب دانشگاه جامع علمی ـ کاربردی تنظیم گردیده باشد، همچنان ضروری به نظر می‌رسید. زیرا بر اساس تجربه سال‌ها تدریس در دانشگاه توسط نگارنده و ارزیابی دانشجویان از نوشته‌ها، هر یک از کتاب‌های موجود در عین وجود نقاط قوت بسیار، از دو گونه نقصان رنج می‌بردند: این کتاب‌ها یا بر اساس معیار مشخصی مانند زمان ـ نظریات فرهنگی قرن بیستم به بعد یا نظریات متقدمین ـ و یا بر اساس پارادایم نظری مشخص به نگارش درآمده بودند که دانشجویان از جهت معرفت‌شناسی علم، به سیر نظری دست نمی‌یافتند و گونه دیگر اینکه از نثر ثقیل و مبهم برخوردار بودند که در سطح درک دانشجویان کارشناسی که تازه گام در راه شناخت فرهنگ نهاده‌اند؛ نبوده است. علاوه بر ذکر دو مورد فوق، مسأله دیگری که حاصل تجربه نگارنده بود؛ این است که این درس جزو دروس پایه رشته مدیریت امور فرهنگی می‌باشد و بر اساس شورای برنامه‌ریزی آموزشی و درسی دانشگاه علمی ـ کاربردی در ترم اول ارائه می‌شود‌، بنابراین وجود فصل مفاهیم و کلیات در این کتاب بسیار احساس می‌گردید؛ زیرا دانشجویانی که این درس به آنها ارائه می‌شد در ابتدای راه شناخت فرهنگ قرار داشتند و ضروری می‌نمود تا از مفاهیم اساسی و مبانی رشته خود آگاهی حاصل نموده و مسیر راه بر آنها هموار می‌شد.

برای پاسخ دادن به چنین نیازی نگارنده کتاب نظریه‌های فرهنگی را با توجه به ارزیابی‌های فوق تألیف نموده است. تا احتمالاً بتواند وظیفۀ پاسخگویی به نیازهای دانشجویان را در مقطع کارشناسی عهده‌دار شود. بنابراین، در شروع کتاب فصلی با عنوان «مفاهیم و اصطلاحات فرهنگی» افزوده شده است تا دانشجویان کارشناسی با مبانی و مفاهیم این رشته آشنا گردند. سپس در فصول بعدی از سیر تحول نظریات برحسب زمان، انتساب جغرافیایی و تاریخ شکل‌گیری، بهره برده تا دانشجویان از مراحل تکوین نظریات فرهنگی بیشتر آشنا گردند. به همین ترتیب فصل‌های میانی تا پایانی اختصاص به نظریات نظریه‌پردازان متقدّم چون: کارل مارکس، گئورگ زیمل، ماکس وبر، مالینوفسکی، رالف لینتون و نظریه‌پردازان متأخر همچون: فرانکفورتی‌ها، هربرت شیلر، آلوین تافلر، مارشال مک لوهان، پائولو فریره، هاملینگ و… اختصاص پیدا کرده است. در واقع هدف از نگارش کتاب گردآوری تقریباً کاملی از مفاهیم و همچنین نظریات حوزه فرهنگ، ارتباطات، اطلاعات، جهانی شدن و مدرنیته بود تا نقطه عزیمتی باشد بر تکمیل اطلاعات دانشجویان در جهت به‌نگری و دقت نظرِ آنان نسبت به پدیده‌های فرهنگی جامعه معاصر.

امید است کتاب گسترش یافته، پاسخگوی نیاز دانشجویان قرار گیرد و همانگونه که در ابتدا ذکر گردید؛ یک کتاب درسی پرمغز و پرمخاطب شود تا جای خود را باز کند و اثری ماندگار شود. همچنین امید است با مطالعه دقیق کتاب، نگارنده در جریان نقاط ضعف و قوت کتاب قرار گیرد. به طور قطع، نقد و ارزیابی اساتید، دانشجویان و… در جهت تکمیل این اثر بسیار مؤثر خواهد بود تا در بازنشر بعدی جبران گردد.

اما نشر و چاپ کتاب با موافقت و همکاری جناب آقای غلامی، مدیر محترم انتشارات ساکو انجام گردید و به همین مناسبت از همکاری و زحمات ایشان و همکارانشان در انتشارات سپاسگزاری می‌نمایم.

فاطمه خادم‌لو

تابستان یک‌هزارو سیصدو نود و پنج خورشیدی، تهران

فهرست موضوعی

پیشگفتار 7

فصل 1:‌ مفاهیم و اصطلاحات فرهنگی

فرهنگ.. 10

واژۀ فرهنگ.. 11

معنای لغوی فرهنگ.. 11

مفهوم فرهنگ.. 12

ویژگی فرهنگ.. 13

عناصر فرهنگ.. 14

هنجارها 15

ارزش‌ها 16

عقاید و باورها 16

نمادها 17

صنایع فرهنگی و هنری.. 17

مصادیق پدیده‌های فرهنگی. 18

تعارض یا برخورد فرهنگی. 19

رقابت فرهنگی. 20

ارتباطات فرهنگی. 20

تأخر فرهنگی. 21

خرده فرهنگ.. 22

قوم‌مداری.. 23

نسبی‌گرایی فرهنگی. 24

تفاوت‌های فرهنگی. 25

نسبی‌گرایی و قوم‌گرایی. 26

هدف از نسبی‌گرایی فرهنگی. 26

نقد نسبی‌گرایی فرهنگی. 27

عنصر فرهنگی یا ویژگی فرهنگی. 27

مجموعه فرهنگی یا ترکیب فرهنگی. 28

نسبیت عنصر فرهنگی و مجموعه فرهنگی. 29

ارتباط عنصر فرهنگی، مجموعه فرهنگی و نهاد 30

حوزه فرهنگی. 31

تغییرات یا دگرگونی فرهنگی. 31

شرایط تغییر 32

عوامل دگرگونی فرهنگی. 32

فرهنگ و تمدن. 35

اشاعه فرهنگی. 36

انواع اشاعه فرهنگی. 37

خودآزمایی فصل اول.. 38

فصل 2: کلیات نظری

تعریف نظریه. 40

کاربرد نظریه. 40

اهمیت نظریه. 42

کاردکردهای نظریه. 43

ویژگی نظریه علمی. 43

تعریف نظریه فرهنگی. 43

تعریف اندیشه. 44

تعریف مکتب.. 45

تفاوت نظریه، مکتب و دکترین. 46

خودآزمایی فصل دوم. 47

فصل 3: سیر تحول نظریه‌های فرهنگی

طبقه‌بندی‌‌های نظریه جامعه‌شناختی. 50

یک طبقه‌بندی از نظریه جامعه‌شناختی. 50

ملاک‌ها، معیارها و ضوابط طبقه‌بندی نظریه‌ها و مکاتب در جامعه‌شناسی 51

طبقه‌بندی بر اساس پارادایم نظری.. 51

طبقه‌بندی بر حسب زمان. 52

طبقه‌بندی بر اساس انتساب جغرافیایی. 52

طبقه‌بندی بر اساس سیر نظری دیدگاه 53

تطورگرایی. 53

لوئیس هنری مورگان. 54

ادوارد برنت تایلور 55

جیمز فریزر 56

دبستان یا مکتب اشاعه. 57

اشاعه آلمان و اتریش.. 58

مکتب اشاعه‌گرایی وین. 59

اشاعه آمریکا 60

اشاعه انگلیس.. 60

خودآزمایی فصل سوم. 62

فصل 4: آشنایی با نظریه‌های فرهنگی

دبستان بکارآیی یا کارکردگرایی. 64

برانیسلاو مالینوفسکی. 66

ساخت‌گرایی یا ساختارگرایی. 69

ویژگی‌های ساخت‌گرایی. 70

فردیناند دو سوسور 71

کلود لوی استراوس.. 72

نظریه‌های مارکسیستی. 72

کارل مارکس (1883-1818) 72

جرج لوکاچ (1971-1885) 73

مکتب فرانکفورت.. 74

خودآزمایی فصل چهارم. 76

فصل 5: نظریه‌های تحول تاریخی بر مبنای ارتباطات

مقدمه. 78

مارشال مک لوهان (1980-1911) 80

نقدهای وارده به مک لوهان. 82

تحلیل وضعیت ایران در سه کهکشان مارشال مک لوهان. 83

آلوین تافلر (۲۰۱۶-۱۹۲۸) 85

موج اول. 86

موج دوم. 87

موج سوم. 88

خودآزمایی فصل پنجم. 90

فصل 6: نظریه‌های ارتباطات و فرهنگ

اندیشه آدورنو و هورکهایمر 92

صنعت فرهنگ‌سازی.. 94

فردیت و تبلیغات از دیدگاه آدورنو و هورکهایمر 96

اندیشه مارکوزه 96

جامعۀ مدرن. 97

زیبایی‌شناسی در دیدگاه مارکوزه 98

ادبیات تک ‌ساحتی. 98

هنر تک ساحتی. 99

ماکس وبر (1920 – 1864) 99

کنش انسانی وبر 100

کنش اجتماعی وبر 100

وبر و دین. 101

اخلاق‌ پروتستان‌ و روح‌ سرمایه‌داری.. 103

قفس آهنین وبر 104

هربرت شیلر (2000-1919) 105

شیلر و وسایل ارتباط جمعی. 105

شیلر و تکنولوژی‌های جدید اطلاعاتی. 106

پنج اسطوره هربرت شیلر در دنیای رسانه‌ها 107

پائولو فریره 108

آراء و اندیشه‌های فریره 109

سیس هاملینگ.. 112

نظریه ارتباطات سرکوبگر و آزادی‌بخش.. 112

خودآزمایی فصل ششم. 113

فصل 7: جهانی شدن و مدرنیته

جهانی شدن. 116

ویژگی‌های جهانی شدن. 119

ویژگی‌های جهانی شدن از دیدگاه محمود سریع‌القلم. 119

سیر جهانی شدن. 120

علل جهانی شدن. 121

نقش فرهنگ در نظام جهانی. 122

فرهنگ جهانی. 124

جهانی شدن فرهنگی. 124

جهانی شدن فرهنگ: مثبت یا منفی. 126

هژمونی یا استیلای فرهنگی. 127

مدرنیته. 128

ویژگی‌های اصلی مدرنیته. 129

نگرش دوره مدرنیته. 130

عومل موثر در شکل‌گیری تفکر مدرنیته. 130

شیوه جهانی زندگی و ناسیونالیسم فرهنگی. 131

واقع‌گرایی و امنیت فرهنگی. 132

دیدگاه‌های سنتی درباره امنیت.. 133

امپریالیسم فرهنگی، ارتباطی، خبری و… 135

انواع امپریالیسم. 135

از امپریالیسم سیاسی و اقتصادی تا امپریالیسم فرهنگی. 136

خودآزمایی فصل هفتم. 142

فصل 8: جامعه اطلاعاتی

نظریه‏های جامعه اطلاعاتی. 144

نظریه دانیل بل در خصوص جامعه پسا صنعتی. 144

نظریه هربرت شیلر 145

نظریه ماتلار در مورد جامعه اطلاعاتی. 147

نظریه کاستلز در مورد عصر اطلاعات.. 148

تعریف مکان و زمان در عصر اطلاعات‏گرایی. 149

معیارهای جامعه اطلاعاتی. 149

ارتباط یکسویه و دو سویه. 152

ظهور جامعه شبکه‌ای.. 153

جامعه شبکه‌ای.. 153

ویژگی‌های جامعه شبکه‌ای.. 154

فرهنگ در جامعه شبکه‌ای.. 155

فضای سایبرنتیک.. 157

خودآزمایی فصل هشتم. 159

اصطلاحات و واژه‌های پرکاربرد.. 161

واژه‌نامه.. 162

منابع و مآخذ.. 167